Сёлетняя сухая вясна падаравала шукальнікам таямніц гісторыі дарогі, прыгодныя для наведвання самых глухіх лясных куточкаў. Нястомны верхнядзвінскі краязнаўца Уладзімір Юдзін прапанаваў нашаму музею неацэнную паслугу – дапамагчы выявіць на мясцовасці няўлічаныя дагэтуль магілы ваеннага часу з вызначэннем дакладных геаграфічных каардынат іхняга знаходжання.
Халаднаваты дзень, які мы выкарысталі напоўніцу з дапамогай уласнага аўтамабіля і навігатара нашага дабраахвотнага памочніка, аказаўся вельмі плённым. Маршрут пошуку пралёг ад вытокаў рэчкі Рудня ў глухіх лясах Дзёрнавіцкага лясніцтва да расонскай вёскі Малавіды. “Фольксваген-Пасат” праявіў свае добрыя хадавыя якасці не толькі на асфальце ды гравейках, але давозіў нас ляснымі дарогамі блізка да чарговай мэты, пакідаючы на пешыя пераходы толькі ўчасткі з ручаінамі, балотамі, ляснымі выспамі ды нізіннай глухаманню.
Вясною нават цёмныя старыя ельнікі святлеюць. Але прызнаюся шчыра, самастойна мне з сябрам па вандроўках Генадзем Давыдзёнкам не ўдалося б знайсці і паловы жаданага. Гады тры таму я цэлы дзень да стомы шукаў магілы мірных жыхароў – ахвяраў фашызму ў няблізкім наваколлі Французскай гары, але беспаспяхова, бо лапіны дзялянак і часовыя лесавозныя дарогі зрабілі амаль непрыгоднымі для расшыфроўкі як старыя, так і сучасныя тапаграфічныя карты.
На наша шчасце, Уладзімір яшчэ падчас працы ў турысцка-паляўнічай гаспадарцы “Чырвоны Бор” адначасова з галоўнай працай узяў на сябе яшчэ высокі грамадзянскі клопат па зберажэнні памяці апошняй вайны. Ён не толькі наведаў мясціны колішніх лясных лагераў і партызанскіх баёў, не толькі знайшоў магілы, пра якія расказвалі яму былыя партызаны, паляўнічыя ды ўцалелыя ў час карных экспедыцый жыхары спаленых вёсак, але і даглядаў тыя журботныя адмеціны вайны. І зараз яны нават у гушчары клікалі да сябе яшчэ зыркім полымем памятных стужак і кветак на вянках, якімі былы “егер над егерамі” “Чырвонага Бору” калісьці пазначыў грудкі магіл.
На жаль, некаторыя з памятных мясцін, за якімі замацавана шэфства, сваім выглядам сведчаць пра тое, што гады два-тры дарэмна чакалі людской увагі. Нехта, мо, скажа, што гэта не так проста – даглядаць тыя мясцінкі ў глухіх лясах. Але ж ані не лягчэй клапаціцца і пра тыя помнікі, што раскіданы сярод палёў, якія ўлетку зарастаюць буйнымі травамі, а то і порсткім на рост кустоўем. Не зарастала б толькі нашая памяць.
У выніку нашага маніторынгу ўдалося нанесці на карту дакладныя месцы знаходжання пашпартызаваных раней памятных мясцін – брацкай магілы Васільевых і Ушаковых у наваколлі Верасна, брацкай магілы ахвяр фашызму ва ўрочышчы Смалаўкі і пахаванняў жыхароў сучаснай вёскі Іскра паміж Бараўцамі і Сярэдняй Пушчай. Гэта дазваляе нам унесці папраўкі ў картасхемы адпаведных пашпартоў.
Спіс памятных мясцін вайны папоўняць і раней не ўлічаныя аб’екты – магіла на правабярэжжы рэчкі Піжаўкі паблізу былой “партызанскай” вёскі Шчуні і брацкая магіла ахвяр вёскі Вялікае Сяло ў наваколлі Малавідаў. За абе-дзвюма гэтымі мясцінамі трэба замацаваць шэфаў, паклапаціцца пра ўсталяванне помнікаў. Пра магілу пад Малавідамі ў свой час клапаціўся мясцовы настаўнік са сваімі вучнямі, пра што сведчаць рэшткі штакетнай агароджы. Але школы ў вёсцы даўно няма, лясное паселішча крыху ажывае толькі ўлетку. На магіле каля Шчуняў захаваўся маленькі драўляны струпехлы слупок-абеліск з фрагментам самаробнай бляшанай зорачкі.
Гутарка з жыхарамі былой асвейскай вёскі Малавіды вымагае дадатковага даследавання яшчэ адной таямніцы – замшэлага насыпу на высокай лясной выспе, на якім, як сцвярджаюць, раней стаяў помнік і які некаторыя тубыльцы лічаць магілай савецкага афіцэра.
Антон Бубала,
старшы навуковы супрацоўнік
Верхнядзвінскага гісторыка-краязнаўчага музея.
